Het gebruik van Griekse mythologie in de film dateert uit alle tijden, van één van de vroegste stille Méliès-films L’Île de Calypso: Ulysse et le géant Polyphème uit 1905 tot de meer recente superheldenfilms zoals de remake van Wonder Woman uit het voorjaar van 2017 (waarin de heldin als moderne Amazone het moet opnemen tegen Ares, de god van de oorlog). Een andere film die eind dit jaar uitkwam, The Killing of a Sacred Deer, refereerde al met de titel naar de antieke Griekse mythe van Iphigenia. Op welke manier de Griekse regisseur Yorgos Lanthimos de tragediecultuur van zijn voorvaderen in zijn film verwerkte, proberen we hier te deconstrueren. Opgelet: deze blogpost (voornamelijk de laatste paragraaf over de verwijzingen naar de tragedies) bevat spoilers die het einde van de film kunnen verklappen!

Plot

De met prijzen overladen film speelt zich, net zoals de vorige film van de maker, The Lobster, af op een onbestemde plaats waarin enkele vreemde gebeurtenissen plaatsvinden. De succesvolle hartchirurg Steven Murphy (een rol van Colin Farrell) wordt steeds meer lastiggevallen door de jonge tiener Martin, een wees. Gaandeweg leren we dat Steven, onder invloed van alcohol, verantwoordelijk was voor de operatie waarin Martins vader het leven liet. De merkwaardige jongeling infiltreert steeds meer in het leven van Steven en zijn familie -zo verleidt hij dochter Kim– tot diens zoon Bob plots verlamd wordt opgenomen in het ziekenhuis. Daarop stelt Martin hem voor de keuze: Steven moet ofwel zijn vrouw Anna (gespeeld door Nicole Kidman) of één van zijn beide kinderen doden, ofwel zullen zij alledrie geleidelijk door hetzelfde aftakelingsproces – verlamde ledematen, het weigeren van eten, bloedende ogen – gaan tot hun dood erop volgt. Wanneer vervolgens ook Kim verlamd geraakt, beseft Steven dat hij een hartverscheurende beslissing zal moeten nemen.

The Killing of a Sacred Deer

Barry Keoghan als Martin, een personage naar analogie met de wraakgodin Artemis

Mythe

De mythe over het doden van een heilig hert komt voor in een aantal antieke Griekse bronnen waarvan de versies wel op meer dan één punt van elkaar verschillen. De bekendste cyclus van het verhaal begint met de Myceense koning Agamemnon (van het huis van Atreus) die voorafgaand aan de Trojaanse Oorlog in de havenstad Aulis landde en op jacht besloot te gaan. In het bos dat gewijd was aan Artemis, de Griekse godin van de jacht, schoot hij een hert. Daarop ontstak de godin in toorn en zorgde ze ervoor dat de noordenwind steeds in het nadeel blies van de Grieken, zodoende hen verhinderend hun weg richting Troje te vervolgen. De ziener Calchas, die de dood van Agamemnons dochter Iphigenia al had voorspeld, werd geconsulteerd en raadde de Griekse koning aan zijn dochter te offeren in de hoop de godin opnieuw gunstig te stemmen. Pas nadat Odysseus op pad werd gestuurd naar Mycene (en daar Iphigenia’s moeder Clytaemnestra met een list over een nakend huwelijk om te tuin leidde), offerde Agamemnon zijn dochter op een altaar gewijd aan Artemis. Nadat de offerpriester haar de keel had overgesneden, verdween haar lichaam en werd haar plaats ingenomen door een hert.

Een scholiast – iemand die in latere tijden commentaar in de kantlijn schreef van werken uit de antieke Oudheid – merkte al op dat de Ilias van Homerus geen duidelijke verwijzing bevat naar deze mythe over Ἰφιγένεια of Ἰφιάνασσα (Iphianassa), zoals ze bij de Griekse poëet voorkomt (Il. IX 145). De oudste attestatie van de mythe vinden we in de Cypria, een episch gedicht dat vermoedelijk uit de 7^de eeuw v.C. dateert en over de gebeurtenissen voorafgaand aan de Trojaanse Oorlog vertelt. Hierin wordt onder andere de huwelijkslist aangehaald en eindigt het verhaal over Iphigenia met Artemis die haar naar Tauris transporteert en in ruil een mannetjeshert op het offerblok plaatst.

Iphigenia bij Aeschylus

De meest uitgebreide verhalen vinden we bij de Griekse tragici, waaronder Aeschylus en Euripides. Van eerstgenoemde is jammer genoeg slechts één fragment van zijn Iphigenia bewaard gebleven, maar in zijn Agamemnon refereert hij meermaals naar het offeren van de dochter als één van de motieven waarom Clytaemnestra en haar minaar plannen Agamemnon te vermoorden. Later komt ook Iphigenia’s broer Orestes aan bod, die als wraak voor de moord op hun vader, hun moeder en haar minnaar ombrengt. Ook de profetie van Calchas haalt Aeschylus aan in dit stuk, maar dan wel in een aangepaste versie: de ziener voorspelt op het moment dat hij twee arenden een zwangere haas ziet opeten dat Agamemnon zijn dochter zal moeten offeren om Artemis gunstig te stemmen, want de godin is dan al ontstemd over de toekomstige slachting van de Trojanen.

Latere auteurs, zoals Ovidius in zijn ‘Metamorfosen’, de reisverslaggever Pausanias en de mythograaf Pseudo-Apollodorus uit de tweede eeuw, hernemen de mythe met enkele verschillen, zoals Artemis die een hinde in haar plaats op het altaar legt. Een andere opmerkelijke bron is de Γυναικῶν κατάλογος (Cataloog van vrouwen), een papyrus uit Oxyrhynchus (aan Hesiodus toegeschreven), waarin een episch gedicht over godinnen in 5 boeken fragmentarisch is overgeleverd. Hierin stond vermeld  – volgens diezelfde Pausanias die deze verloren passage aanhaalt – dat Artemis Iphigenia in de godin Hekate veranderde.

Iphigenia bij Euripides

Wikimedia

Euripides

De meest uitgebreide vertelling van de mythe komt uit twee spelen van de Griekse tragedieschrijver Euripides (5^de eeuw v.C.): Iphigenia in Aulis en Iphigenia in Tauris. Het eerste stuk (waarschijnlijk geschreven ergens vlak voor de dood van de tragicus in 406 v.C. en opgevoerd in Athene) vertelt over de innerlijke tweestrijd van Agamemnon waarbij hij een keuze moet maken tussen het leven van zijn dochter en de belangen van zijn Griekse manschappen op weg naar de strijd in Troje. Iphigenia in Tauris – hoewel eerder gedateerd tussen 412 en 411 v.C – vertelt over het vervolg van Iphigenia’s leven, waarbij ze door Artemis naar Tauris werd gezonden en daar verder leefde als priesteres.

Euripides’ versie werd later aanzien als een standaardversie van de mythe, waarin ook extra informatie over bijvoorbeeld de rol van Odysseus aan bod kwam. Een ander voorbeeld is de belofte van Agamemnon die hij aan Artemis deed vlak voor de geboorte van zijn dochter om aan haar het mooiste schepsel dat datzelfde jaar voortgebracht werd te offeren: “ὅ τι γὰρ ἐνιαυτὸς τέκοι κάλλιστον, ηὔξω φωσφόρῳ θύσειν θεᾷ” (Iph. T. 20).

Verwijzingen

Hoewel regisseur Lanthimos naar eigen zeggen pas tijdens het schrijven de gelijkenis met de Iphigenia-mythe herkende, valt al uit de titel van de film op te maken dat de Griekse tragedie toch een belangrijke rol heeft gespeeld tijdens de opnames. In de film zelf is er slechts één directe verwijzing naar de mythe: zo vertelt de schooldirecteur in een scène aan Steven dat zijn dochter een essay over Iphigenia schreef, waarvoor ze niet alleen een A kreeg, maar dat ook nog luidop voorgelezen werd in de klas.

De indirecte verwijzingen zijn veel talrijker. Het begint al met het personage van Martin, dat makkelijk als een substituut van de godin Artemis kan worden gezien. Zijn vader is gestorven door de schuld van de al dan niet dronken hartchirurg Steven en deze zal daarvoor moeten boeten door een naast familielid te offeren, hetzij zijn vrouw, hetzij één van zijn kinderen. Wanneer Steven uiteindelijk een beslissing neemt en in een blinde shoot-off uiteindelijk zijn zoon Bob dodelijk treft. Meer nog dan bij Euripides, waarin Iphigenia uiteindelijk ontsnapt aan haar dodelijk lot, sluit Lanthimos zich aan bij Aeschylus en de dodelijke cyclus waarin het huis van Atreus (de voorvader van Agamemnon) belandt: de moord op Iphigenia wordt door haar moeder vergolden door haar vader te vermoorden, op haar beurt wordt Clytaemnestra dan weer vermoord door haar zoon Orestes.

De laatste scène uit The Killing of a Sacred Deer is misschien wel tekenend voor de visie van de Griekse regisseur: de overblijvende familieleden Murphy zitten in een diner te eten, berustend in hun lot en hun levensstijl als nouveaux riches – net zoals vroeger -, terwijl Martin als goddelijke winnaar komt binnenwandelen en zich aan de toog zet. Wanneer de familie vervolgens naar buiten wandelt, geeft Lanthimos nog een laatste knipoog door dochter Kim op een vreemde manier naar Martin te laten kijken. Een blik van berusting of eerder een blik om aan te geven dat het einde van de wraakoefening nog niet in zicht is, naar analogie met de bijna eeuwigdurende moordcycli in de familie van Iphigenia?

Het bericht The Killing of a Sacred Deer en de deconstructie van de Iphigenia-mythe van Tom Gheldof verscheen eerst op OUDE GESCHIEDENIS.

In veel Europese talen vormde het Oudgriekse woord λαβύρινθος de basis van ons moderne woord voor een type doolhof met slechts één bewandelbaar pad, namelijk een ‘labyrint’. Oorspronkelijk betekende λαβύρινθος waarschijnlijk zoiets als ‘huis van de λάβρυς’. Die λάβρυς was in oorsprong mogelijk een gestileerde weergave van een vlinder, maar zou verkeerd geïnterpreteerd zijn als een bijl met een dubbel blad, vandaar dat λάβρυς in het klassieke Grieks ‘bijl’ betekende. Die vlinder of later bijl was een religieus en/of politiek symbool in de pre-Griekse maatschappij, die ongeveer van 2600 tot 1200 v.C. vlindebestond op Kreta. Deze beschaving wordt vaak de ‘Minoïsche’ beschaving genoemd, naar de mythologische koning Minos die heerste vanuit zijn paleis in Knossos op Kreta. Later werd de Minoïsche beschaving overvleugeld door de Griekstalige ‘Myceense’ beschaving (genoemd naar de invloedrijkste stad van die tijd, Mycene).

Betekenis

De betekenis van ‘doolhof’ die het woord λαβύρινθος al sinds het klassieke Grieks en ook in de moderne talen heeft, is ontleend aan de mythe van de Minotaurus, die door koning Minos van Kreta in een doolhof werd opgesloten. Het monster werd volgens de mythe uiteindelijk verslagen door de Atheense prins Theseus, die geholpen werd door Minos’ dochter Ariadne.  De uitgang op –ινθος suggereert dat het woord ontleend is aan een taal die voor de komst van de Grieken in Griekenland werd gesproken. In het Grieks, dat de taal van de invallers -de knokkers in Knossos- was, werd dit woord overgenomen, net als vele andere woorden met een gelijkaardige uitgang.

Voorbeeld van een getuigenis op een kleitablet

Deze ontlening duikt al op in een kleitablet dat uitgerekend in datzelfde Knossos werd gevonden en dateert van ongeveer 1400 v.C. Het tablet -met de weinig poëtische naam KN Gg 702– maakt melding van een schenking en werd opgesteld in het Grieks van die tijd, dat nog niet met het huidige Griekse alfabet werd geschreven, maar met een lettergrepenalfabet dat nu bekendstaat onder de naam ‘lineair B’. Doordat dit alfabet alleen open lettergrepen kende en er tamelijk exotisch uitziet naar westerse normen, kan het soms een beetje op Japans lijken. Onder de afbeelding van het tablet volgen een transcriptie, een omzetting naar klassiek “alfabetisch” Grieks en een vertaling. In de transcriptie worden de woorden gescheiden door een spatie en elke lettergreep (en dus elk teken) binnen hetzelfde woord wordt gescheiden door een koppelteken.

KN Gg 701, lineair B tablet

Transcriptie:

« pa-si   te-o-i   me-ri   *209VAS 1

da-pu2-ri-to-jo   po-ti-ni-ja   me-ri   *209VAS 1 »

Omzetting naar klassiek Grieks:

πᾶσι θεοῖ’ι (= θεοῖσι) μέλι   ἀμφορεύς  αʹ

λαβυρίνθοιο πότνιϳα (=ποτνίᾳ) μέλι   ἀμφορεύς  αʹ

Vertaling:

« voor alle goden honing 1 AMFOOR

voor de meesteres van het labyrint honing 1 AMFOOR »

Interpretatie van het tablet: Ariadne of godin?

De amfoor waarvan sprake is, werd op het tablet getekend, zoals vaker gebeurt met inhoudsmaten, voorwerpen en dergelijke. Zo bestonden er gestandaardiseerde tekeningen (ideogrammen of logogrammen genoemd) voor man, vrouw, hengst, merrie, zwaard, et cetera. Deze tekeningen worden in de transcriptie weergegeven met een Latijnse afkorting in hoofdletters (in dit geval ‘VAS’ voor een amfoor).

Zoals dat altijd het geval is bij alle lineair B-tabletten, diende ook dit tablet voor het bijhouden van administratie in het paleis waar het gevonden werd, in dit geval dus het paleis van Knossos. De tabletten werden oorspronkelijk niet gebakken, zodat de tekst terug uitgewist kon worden om het later te hergebruiken, maar sommigen werden per ongeluk gebakken toen het paleis waarin ze zich bevonden afbrandde en verlaten werd. De notitie op dergelijke tabletten dateert dus steevast van het jaar waarin het paleis afbrandde.

Welke godin bedoeld wordt met da-pu2-ri-to-jo po-ti-ni-ja is onduidelijk. Er zijn al verschillende godinnen voorgesteld en zelfs Ariadne is geopperd als ‘meesteres van het labyrint’. De term ‘labyrint’ zou zelfs kunnen slaan op het koninklijk paleis van Knossos dat, zo blijkt uit opgravingen, een zeer ingewikkelde structuur heeft en misschien zelfs de historische basis vormde voor het mythologische labyrint van de Minotaurus.

Eigenaardige spelling

Wanneer we meer in detail naar de tekst op het tablet kijken, zijn er toch wel wat eigenaardigheden in de spelling te vinden. Die hebben deels te maken met de eigenheid van het lettergrepenalfabet, dat bijvoorbeeld geen twee opeenvolgende medeklinkers kon noteren, terwijl het Grieks wel veel woorden kent met twee of meer opeenvolgende medeklinkers. Het alfabet is immers overgenomen van de pre-Griekse bevolking en het alfabet was waarschijnlijk meer op maat van hun taal gesneden. Via het lineair B kunnen we dus ook een glimp opvangen van de taal of talen die gesproken werd(en) in het pre-Griekse Griekenland.

De spelling da-pu2-ri-to-jo in verband brengen met λαβύρινθος vraagt wel wat verbeelding, maar is zeker te onderbouwen. De spelling da voor λα kent parallellen in andere talen van het Middellandse Zeegebied. Zo wisselt het Latijn in de woorden olere (ruiken) en odor (geur) ook de ‘l’ en de ‘d’. De redenen hiervoor zijn voorlopig nog niet helemaal duidelijk. De spelling pu voor βυ heeft alweer te maken met de beperkingen van het lineair B, dat geen onderscheid maakt tussen een ‘b’ en een ‘p’. Het teken dat wordt weergegeven als pu2 is overigens niet het enige teken dat pu weergeeft, vandaar de ‘2’ in de transcriptie om het te onderscheiden van andere tekens. Ook in dit woord wordt θ bij gebrek aan beter gespeld als ’t’. De genitiefuitgang o-jo kan vreemd lijken voor iemand die de klassieke genitiefuitgang –ου gewend is, maar dit is gewoon een oudere genitiefvorm, die overigens nog terug te vinden is bij Homerus, gespeld als –οιο.

Labyrint als doolhof

Hoe we de term ‘labyrint’ in dit kleitablet moeten interpreteren, blijft dus voer voor discussie. In het klassieke Grieks en ook in het Latijn kreeg het woord de betekenis van doolhof en dat is ook de betekenis die in de moderne talen bleef doorwerken, mede door de mythe rond de Minotaurus die in het labyrint in Knossos opgesloten werd. Eén van de bekendste grafische weergaven van een dergelijk labyrint is teruggevonden op een graffito in Pompeï, hieronder afgebeeld. De Latijnse tekst erbij verduidelijkt dat het om een labyrint gaat:

Graffito uit Pompeï over de Minotaurus

LABYRINTHUS HIC • HABITAT MINOTAURUS

of in vertaling: “Labyrint, hier woont de Minotaurus.”

Selecte bibliografie

Chadwick, J. (1961), The decipherment of Linear B. The Cambridge University Press: Londen.

Householder, F. (1961), Early Greek –j-. In: Glotta 39/179.

Palmer, L. (1961), Mycenaeans and Minoans. Faber and Faber: Londen.

http://minoan.deaditerranean.com/linear-b-transliterations/

Coverfoto: adaptatie van de ‘Theseus Mosaic’ uit het Kunsthistorisches Museum Wien op Google Arts and Culture (Public Domain)

Het bericht Knokken in Knossos: labyrint als bijl of doolhof van Geert De Mol verscheen eerst op OUDE GESCHIEDENIS.